√ "Του γιοφυριού της Άρτας"

“ΤΟΥ ΓΙΟΦΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ”

Από το βιβλίο του Σπύρου Μαντά

“Του γιοφυριού της Άρτας …τραγουδώντας το Θρύλο”.

Τ

ο τραγούδι “του γι­οφυ­ριού της Άρτας”, εντάσσεται σε ιδιαί­τερη κατη­γορία ασμάτων που αποκαλούνται πα­ραλογές -πολύστιχα αφηγη­ματικά τρα­γούδια με έντονο το παραμυθιακό στοι­χείο.¹  Έχει σαν πρό­τυπο τη θυσία της Ιφιγένειας, που έλαβε χώρα προκει­μένου, επιτέ­λους, να ξεκινήσει η ελ­λη­νική εκστρατεία για την Τροία. Είναι το θέμα της γνωστής τραγωδίας του Ευ­ριπίδη, “Ιφιγένεια εν Αυ­λίδι”. Βέ­βαια, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Γιώργος Ιωάννου σε σχετική μελέτη του, «…από στενή σκοπιά εξεταζόμενες οι δύο περιπτώσεις δεν είναι ακριβώς αντί­στοιχες. […] Εν τού­τοις σε πολλά επιμέρους σημεία τα δύο δημιουργή­ματα ψυχολογικά πολύ πλη­σιάζουν».²

Το τραγούδι, με τη σημερινή του μορφή, πρέπει να πρωτοξεκίνησε -όπως όλες οι νεοελλη­νικές πα­ραλογές- γύρω στον 9ο με 10ο αιώνα από το εσω­τερικό της Μικράς Ασίας, την πε­ριοχή της Καππαδοκίας.³ Τώρα πρέπει να θυσια­στεί, να στοιχειωθεί, η γυ­ναίκα του Πρωτομά­στορα προκειμέ­νου να στε­ριώσει ένα γεφύρι. Η αιτιο­λογική με­τάλ­λαξη της ανθρωποθυ­σίας βασίζε­ται πλέον σε λαϊκή δοξασία, που πολύ παραστατικά έχει εξηγήσει ο Νικόλαος Πολί­της. Έγραψε: «Προς στερέωσιν και προφύλαξιν από οιου­δήποτε κινδύ­νου πα­ντός κτί­σματος απαιτεί­ται να προσηλωθεί εις αυτό ζώον, κατορυττό­μενον εις τα θεμέλια ή εντειχιζόμενον∙ όσον δ’ ευγενέστερον είναι το ζώον, τό­σον μεγαλυτέ­ραν θεωρείται ότι έχει δύ­ναμιν προς προστα­σίαν του κτίσματος. […] Η ψυχή του θύμα­τος υπετίθετο ότι δια των υπερφυ­σικών δυ­νάμεων, τας οποίας έχουν οι επί γης απο­λε­λυμέναι των δε­σμών του σώ­μα­τος ψυχαί, ηδύ­νατο να προσ­λαμ­βάνει κατά βούλησιν πα­ντοίας μορ­φάς, και εί­χεν ρώ­μην υπεράνθρωπον, προω­ρι­σμένη δε να φυ­λάτ­τει και πε­ριέπει το οι­κοδό­μημα, εις το οποίον προση­λώθη ήτο φοβερά εις τους επι­χειρούντας να το πα­ραβλάψωσι και ικανή να αποτρέπει τους απει­λούντας αυτό κιν­δύ­νους. Το θύμα εγίνετο το στοι­χειό του οι­κοδο­μήμα­τος, διο στοιχείω­σις  ελέ­γετο υπό των βυ­ζαντι­νών η δια θυσίας οικοδό­μησις».⁴  

Πάρα πολλοί θρύ­λοι έχουν καταγρα­φεί, σε όλον τον κόσμο, που μιλάνε για θυσίες αν­θρώπων προ­κει­μένου να σταθεί όρθιο ένα οι­κοδό­μημα. Μάλι­στα στις μέρες μας η αρχαιο­λογική σκαπάνη όλο και συνηγορεί πως του­λά­χι­στον σε προϊστορι­κούς χρό­νους -δεν λείπουν περιπτώσεις και στους ιστορικούς- τέτοιες πρά­ξεις πραγματικά έγιναν.
Εμείς θα εστιάσουμε την προσοχή μας αποκλει­στικά στη νο­τιοανατολική Ευ­ρώπη, στην περιοχή συγκεκρι­μένα της Βαλκανικής, αφού μόνο εκεί η αποτρόπαιη πράξη της αν­θρωποθυσίας πήρε ποιη­τική μορφή, απέκτησε φιλολογικό περιεχό­μενο, έγινε έργο τέχνης! Η μη ύπαρξη εδώ για αιώνες συ­νό­ρων, λόγω Βυζαντι­νής και στη συνέχεια Οθωμα­νι­κής αυτοκρατο­ρίας, οδή­γησε στη με­τά­δοση του τραγουδιού σχεδόν σε όλους τους λαούς της.

Πραγματικά, το γεφύρι της Άρτας για τους Έλ­λη­νες, το μοναστήρι του Άρτζες για τους Ρουμά­νους, το φρού­ριο του Ντέβας για τους Ούγγρους -μειονότητα τούτοι στη Ρου­μανία στην περιοχή της Τρανσυλβανίας-, το κά­στρο της Σκόδρας (ή Σκού­ταρι) για Αλβα­νούς, Μαυροβούνιους και Σέρ­βους, μια πόλη -μάλ­λον τα τείχη της- για τους Βούλ­γα­ρους, τα ίδια ή και άλλα οικοδομήματα -βρύση, εκκλη­σία, υδραγω­γείο- για τους Κροάτες, τους Βόσνιους, τους Πομά­κους, τους Βλά­χους, τους Τσιγγάνους, χρη­σιμο­ποιή­θηκαν για την αφήγηση της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα. Το εί­δος του κτι­ρίου και οι άλλες επιμέρους δι­αφοροποιήσεις στα μοτίβα της πλοκής του τραγουδιού έγιναν τελικά οι φο­ρείς των ιδιομορφιών κάθε λαού και τόπου.⁵ Χαρακτη­ριστικό, πως το τρα­γούδι συναντάται ακόμη και σε μου­σουλμανι­κούς πλη­θυσμούς, γηγενείς όμως, όχι Τούρκους -σε Βόσνι­ους, Αλβανούς, Πομάκους-, άλλη μια σο­βαρή ένδειξη της παλαιότητάς του.

Στον ελλαδικό χώρο οι καταγραμμέ­νες έως σήμερα παραλλαγές αγγί­ζουν, αν δεν ξεπερνούν, τις 400! Αξιοσημεί­ωτο, ότι σε όλες -αντίθετα με ότι συμ­βαίνει στα βαλ­κανικά παράλληλα- η δράση επικεντρώνεται, αποκλει­στικά, γύρω από το χτίσιμο γε­φυριού. Το συ­γκεκριμένο κτίσμα, με το μυ­στήριο και τη γοητεία που περιβάλλεται, εξυπηρέ­τησε ομολογουμένως κατά τον καλύ­τερο τρόπο το …παράλογο της υπόθε­σης, την όλη πλοκή. Έχουν όμως και κάτι άλλο οι δικές μας παραλλαγές, τουλάχι­στον κάποιων περιο­χών. Είναι σχετικά ολιγόστιχες, διαφυλάσσοντας στο κείμενό τους μια αρ­χαϊκή μορφή απόλυτα ταιριαστή με την ωμότητα του μύθου.
 Και κάτι ακόμη, πάντα σε σχέση με τις καταγραμμένες στον ελλαδικό χώρο πα­ραλλαγές. Είναι πολύτιμο από πολλές απόψεις να δούμε ποια ακρι­βώς είναι τα πε­τρογέφυρα που προ­σπαθούν σύμφωνα με το τραγούδι να στεριώσουν οι μαστόροι. Θα το κάνω στηριζόμενος στην πιο αξιόλογη για τη χώρα μας μελέτη που εκπόνησε το 1971 ο Γεώργιος Μέγας.⁶ Πρώτο λοι­πόν σε συχνότητα, σε ποσοστό 33%, εμφανίζε­ται να χτίζεται το γεφύρι της Άρτας. Ύστερα έρχεται, με 17%, το λεγόμενο γεφύρι της Τρίχας, που ακού­γεται κυρίως στον Πόντο αλλά και αλλού. Και πολύ πιο πίσω ακολου­θεί της Αντάνας το γεφύρι, δηλαδή των Αδάνων, περιοριζόμενο τούτο απο­κλει­στικά στην Καππαδοκία. Τα άλλα γεφύρια -της Λάρισας, της Αλα­μά­νας, του Ίρη κ.λπ.- ακούγονται σε ελάχιστες παραλλαγές, ή και σε μεμο­νω­μένα τραγούδια. Η επισήμανση έχει τη σημασία της, αναλογιζόμενοι την τάση του λαού να προσαρμόζει οτιδή­ποτε γενικό και αφηρημένο σε κοντινά του συγκεκριμένα πρόσωπα, τοπωνύ­μια, κτίσματα. Κόντρα όμως σ’ αυτόν τον κανόνα, το γεφύρι της Άρτας εί­δαμε πόσο πολύ επιμένει να ονοματί­ζε­ται ακόμη και σε παραλλαγές πολύ μακρινές του. Φαίνεται πως η παλαιό­τητα του συγκεκριμένου γεφυριού και οι περιπέτειές του στο χρόνο, εξυπη­ρέ­τη­σαν κατά τον καλύτερο τρόπο την πλοκή του μύθου της ανθρωποθυ­σίας. Με τί­ποτα όμως δεν θα πρέπει τούτη η αριθμητική υπεροχή να οδηγή­σει σε παρανοήσεις για την αρχική κοιτίδα του τραγουδιού -σαν τέτοια πα­ραμένει η Καππαδοκία. Άλλω­στε οι πολλές παραλλαγές οι αναφερόμενες στο γε­φύρι της Άρτας οφείλονται και σε άλ­λους λόγους, ο οποίοι επέδρα­σαν κα­ταλυτικά -αρχές 20ου αιώνα- στο με­γάλο αριθμό τους 

Έχει τεθεί συχνά και επιτακτικά το ερώτημα, αν η περίφημη παραλογή “του γιο­φυριού της Άρτας” κάποτε τραγουδιόταν -γιατί όχι, αν συνεχίζεται ως τις μέρες μας να τραγουδιέται ακόμη. Οι 3-4 παραλλαγές που μέχρι σήμερα έχουν δισκο­γραφηθεί από επώνυ­μους, ειδικά με τον τρόπο που αυτές αποδό­θηκαν για να γίνουν πιο εύπεπτες από το κοινό, δεν πείθουν, δεν απαντούν καταφατικά στο ερώτημα. Αλλά ούτε η κάπως επι­πόλαιη επισήμανση πως τέτοια πολύστιχα τραγούδια ήταν αδύνατο να τραγουδιού­νται, απλά απαγγέλλονταν σε ιδιωτικές συναθροίσεις, πείθει περί του αντιθέτου.
Προσωπικά, για την ιστορία να αναφέρω πως, πρώτη φορά έθεσα δημόσια το ερώτημα το 2004, σε εκδήλωση που το “Κέντρο Μελέτης Πέτρι­νων Γεφυριών” είχε οργανώσει στην Άρτα. Σχολίασα εκεί το κενό, εξέθεσα τους λόγους για τους οποίους έπρεπε οπωσδή­ποτε να ξε­κινήσει μια ερευνητική προσπάθεια και βέβαια υποσχέθηκα στα πλαίσια του “Αρχείου Γεφυριών Ηπειρώτικων” που επιμελούμαι να το ψάξω. Με είχαν κεντρίσει, ομολογώ, αναφορές σε παλιά βιβλία και μαρτυ­ρίες σε λαο­γραφικές συλλογές σαν τις παρακάτω:

«Το χορεύαν τη Λαμπρή απέξω στην εκκλησία ή στην πλατεία του χωριού. Πιασμέ­νες όλες οι κοπέλες από το χέρι, χωρίς να διακρίνεται η αρχή ούτε το τέλος το τραγου­δούσαν και χόρευαν ».⁸ 
«Η καμάρα ήταν ο προ­σφιλέστερος χορός για τις γυναίκες, που με μεγάλη χάρι τον χόρευαν ντυμέ­νες τα χρυσά ποδοΐρια τους και τις χρυσοκεντη­μένες κοντούρες τους και τα κάτασπρα σαν αράχνη λεπτά αλέμια τους στις εορτές του Πάσχα…».⁹ 
«Το τραγουδούσαν προπάντων σε πένθιμες ώρες, σε κηδείες σαν μοιρο­λόγι, όταν πέθαινε και η τρίτη και τελευταία κόρη οικογενείας συνήθως από φυματίωση στα χρό­νια εκείνα και όταν πέθαινε στα ξένα μόνη της, αφού προ­ηγουμένως είχαν πεθάνει οι άλλες αδελφές της. Το τραγουδούσαν και έκλαι­γαν, το τραγουδούσαν και αναστένα­ζαν».¹⁰

Σήμερα, μετά αναζήτηση χρόνων, πιστεύω πως έχω τη δυνατότητα να δώσω απάντηση στο ερώ­τημα χωρίς επιφυλάξεις και να την τεκμηριώσω πει­στικά. Ναι, υπάρχουν, και μάλιστα πολλές, συνοδευ­τικές μελωδίες της πα­ραλογής. Συστηματική έρευνα απέφερε -και εξέπληξε- παραπάνω από εκατό μέχρι στιγμής.

Προέρχονται από διάφορα μέρη της Ελλάδας, αλλά μερικές -αντιπροσω­πευτικές- και απ’ τις Βαλ­κανι­κές χώρες. Τις περισ­σότερες τις ηχογράφησα -και μαγνητο­σκό­πησα- ο ίδιος και μάλιστα επιτό­που, πολύ λιγότερες τις απέ­κτησα από ειδικά ερευνη­τικά κέντρα, όπως το Ινστι­τούτο Λαϊκού Πολι­τι­σμού των Τιράνων, το Εθνογρα­φικό Μουσείο της Βουδα­πέστης, τα Αρ­χεία Λαο­γραφίας του Βου­κουρε­στίου, τα δικά μας Κέ­ντρο Ερεύνης της Ελ­ληνι­κής Λαογραφίας της Ακαδη­μίας και Μουσικό Λα­ογρα­φικό Αρχείο του Κέ­ντρου Μικρα­σιατικών Σπου­δών.

Η έρευνα θα συνεχιστεί. Θεωρώ πως υπάρχει ακόμη υλικό που πρέπει οπωσδήποτε να συλλεγεί. Έχουν επισημανθεί αναξιοποίητες ηχο­γραφήσεις σε αρχεία δύσκολης πρόσβασης, χειρόγραφα με μουσικές γραφές που εύκολα μπορούν να ζω­ντανέψουν, κι άλλες ζωντανές πηγές που για ευ­νόητους λόγους επείγουν να ηχογρα­φηθούν.¹¹

Για να πιάσουμε από την αρχή το μουσικό νήμα που διαχρονικά συνόδεψε, υποστήριξε μελωδικά 
τους υπέροχους στίχους του τραγουδιού, θα πρέπει να ετυμο­λογήσουμε την ίδια την ονομασία “παραλογή”. Ο μελε­τητής του δημοτικού μας τρα­γουδιού Στίλπων Κυριακίδης θεωρεί πως τούτη έχει προέλθει, κατά απλολογία, από την αρχαία λέξη “παρακατα­λογή”, για την οποία διευκρινίζει: «…πρόκειται περί εί­δους τινός μελοδρα­ματικής απαγγελίας, συνοδευομένης υπό κρούσεως ειδικού μουσι­κού οργά­νου, του κα­λουμένου “κλεψιάμβου”, ήτις εχρησιμοποιείτο και εις την τραγω­δίαν, αποτελούσα μέ­σον τι μεταξύ της “καταλογής” της συνήθους δηλονότι ψιλής απαγ­γελίας των, και του κυρίως άσματος, της ωδής, προς την οποίαν κατά την μαρτυρίαν του Αριστοτέλους εί­χεν άμεσον σχέσιν».¹²  Ήταν δηλαδή, με άλλα λόγια, συνδετικός κρί­κος, πέρασμα από την αφήγηση-απαγγελία στο τραγούδι∙ όσο για τον “κλεψί­αμβο”, επρόκειτο για εν­νιάχορδο όργανο της εποχής.

Γνωρίζουμε πως, από τα κλασικά ήδη χρόνια, υπήρξε διάσπαση της τρα­γωδίας σε διαλογικά και ασματικά μέρη που παρουσιάζονταν ξεχωριστά στο κοινό, αντίστοιχα από τους τραγωδούς και τους κιθαρωδούς. Η συνή­θεια εξακολούθησε και στην ελλη­νιστική εποχή, για να δώσει στα ρωμαϊκά χρόνια, μάλλον κορυφώσει μια παλιότερη θεατρική μορφή, τον παντόμιμο: ένας τραγωδός ή μια χορωδία αποδίδουν με μου­σικό τρόπο το κείμενο, ενώ ένας ηθοποιός-χορευτής, σιωπηλά, μόνο με κινήσεις, πα­ριστά­νει τα λεγό­μενα (στη λατινική: gesticulator = χειρονόμος). Αυτός ακριβώς ο παντόμι­μος, που αντέχει στη βυζαντινή εποχή¹³ ασφαλώς εξελισσόμενος, μπορεί να θεω­ρη­θεί ο φορέας μύθων και ρυθμών που θα μπολιάσουν τις νεοελληνικές παραλο­γές -ξε­κίνησαν είπαμε 9ο με 10ο αιώνα. Παραμένει βέβαια άγνωστο κάτω από ποιες συνθήκες και πώς πραγματοποιήθηκε αυτή η μετάβαση που σηματοδοτεί την αρχή του δημοτι­κού μας τραγουδιού,

Από τότε, η θυσία της Ιφιγένειας, αναπλασμένη θεματικά -πηγή η δοξα­σία για την οποία μιλήσαμε-, θα συνεχίσει σαν θυσία της γυναίκας του Πρω­τομάστορα, σαν το τραγούδι-παραλογή “του γιοφυριού της Άρτας”. Η μου­σική του συνοδεία; Φαίνεται πως, όπως και οι άλλες παραλογές, τουλάχι­στον αρχικά, πότε τραγουδιόταν, πότε απαγγελλόταν σε κατάλληλες περι­στάσεις με «ιδιάζοντα τόνον φωνής, κλαυθμηρόν πως και λυρώδη».¹⁴

 

Και φτάνουμε στην τουρκοκρατία. Στη μακραίωνη περίοδό της, εποχή μεγάλων ζυμώσεων στους τρόπους έκφρασης -απορρίψεις, εμπλουτισμοί, μετασχηματισμοί-, το συγκεκριμένο τραγούδι μας συνεχίζει να διαδίδεται όχι μόνο πα­νελλήνια, αλλά έως τις άκρες της Χερσονήσου του Αίμου, με ό,τι τούτο συ­νεπάγεται στη στιχουργική και μελω­δική του υφή. Στιγμή δεν θα πάψει να μεταμορφώνεται -καμιά μορφή τέχνης δεν υπήρξε στατική, ούτε η λαϊκή. Ακριβώς αυτής της περιόδου έργα αποτελούν όσα βρήκα και ηχογράφησα σήμερα, καταληκτικοί κατά τα άλλα σταθμοί μιας μακρόχρο­νης εξελι­κτικής πορείας. Γιατί σίγουρα πια σβήνουν, μαζί με όσους -τους τελευταί­ους- ήξε­ραν να τα χειρίζονται για να τους εκφράζουν…

Θα παρακολουθήσουμε τώρα μερικές -μικρό δείγμα- από τις πολλές παραλλαγές, που ηχογραφήσαμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, αλλά και της Βαλκανικής.

Τραγουδώντας ένα Θρύλο

ΤΟΥ ΓΙΟΦΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ

Παραλλαγές μιας Παραλογής – 8 Ελληνικά τραγούδια & 1 Ουγγρικό παράλληλο

Μαγνητοσκοπήσεις-Ηχογραφήσεις

Σπύρος Μαντάς / Αρχείο Γεφυριών Ηπειρώτικων

Πολύτσανη Πωγωνιού / Β. Ήπειρος

Πρέβεζα / Ήπειρος

Αιανή Κοζάνης / Μακεδονία

Ιερισσός Χαλκιδικής / Μακεδονία

Άμπλιανη Ευρυτανίας / Ρούμελη

Αλιβέρι Χαλκίδας / Εύβοια

Μπρόσνερο Χανίων / Κρήτη

Πυλί Κω / Δωδεκάνησα

Viza Τρανσυλβανίας / Ρουμανία

Ολόκληρες  τις εδώ παραλλαγές -αλλά και άλλες- με τους στίχους τους και διάφορα πληροφοριακά στοιχεία, μπορείτε να βρείτε στο κάτω μέρος της

ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ

Ακόμη παρακολουθήστε μια ραδιοφωνική εκπομπή
αφιερωμένη 
στον θρύλο και τα τραγούδια "του γεφυριού της Άρτας"
με κλικ >>> ΕΔΩ