√ Ο "Πρωτομάστορας" του M. Καλομοίρη

Τα πετρογέφυρα στην τέχνη…

“Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ”

του Μανώλη Καλομοίρη

Της Άρτας το γεφύρι είναι λαϊκό αριστούργημα,

σαν ένα κομμάτι από ραψωδία ομηρική.

Και είναι για να το εκμεταλλεύονται ποίηση

και μουσική μας όσο υπάρχουν…

Κωστής Παλαμάς (1930)

Π

ριν πολλά χρόνια από την παραπάνω προτροπή του Παλαμά, αρχές 20ου αιώνα, ο Μανώλης Καλομοίρης, φιλοδοξώντας να δημιουργήσει ελληνική κλασσική μουσική, είχε συνθέσει τον “Πρωτομάστορα”, βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη.

Μπορεί το πέτρινο γεφύρι να μας παρέχει ανώδυνη διέλευση πάνω από έναν κατά κανόνα απρόβλεπτο ποταμό, μας δίνει όμως, ταυτόχρονα, τη δυνατότητα -κι αυτό το σημαντικότερο- να γνωρίσουμε απέναντι όχθες, να βιώσουμε εμπειρίες πέρα του συνηθισμένου, να γίνουμε ταξιδιώτες τόπων και συναισθημάτων. Εμπεριέχουν και τούτην την παράμετρο οι συμβολισμοί που το φορτίζουν.

Η επιλογή του Καλομοίρη, θεματικά και συμβολικά, αποδείχτηκε πέρα για πέρα πετυχημένη. Η ηχογράφηση του έργου πραγματοποιήθηκε, για πρώτη φορά, μόλις το 1990. Έγινε στη Μόσχα και οφείλεται στην επιμονή και τους κόπους του Χάρη Πολιτόπουλου.

Επέλεξα να παρουσιάσω σε βίντεο τρία κομμάτια - αποσπάσματα από τον “Πρωτομάστορα”. Δύο διασκευές τραγουδιών, παραλλαγές του γιοφυριού της Άρτας -μία από τη Σκιάθο και μία από την Ήπειρο- και το τραγούδι / άρια (μοιρολόι, κατάρα και ευχή) της εντοιχισμένης Σμαράγδας. Πιο πριν, ας διαβάσουμε τρία σύντομα κείμενα, διευκρινιστικά …

Σπύρος Μαντάς

Μανώλης Καλομοίρης (1883-1962)

Σημείωμα του Καλομοίρη

Ο “Πρωτομάστορας” δεν είναι όπερα - όπως τουλάχιστον ο κόσμος συνήθισε να λέει κοινά το μουσικό δράμα. Δεν έρχεται τα παρουσιάσει διάφορα κομματάκια μουσικά, δεμένα όπως-όπως μεταξύ τους με μια υπόθεση, όπου παίζουνε μέρος μεγάλο οι φανταχτερές στολές. Κάθε άλλο. Θέλει με όλα τα εκφραστικά μέσα που η μουσική τέχνη έχει στην υποταγή της να δυναμώσει την τραγική εντύπωση που γεννιέται από το δράμα. Και η μουσική του έχει τη φιλοδοξία να δείξει όχι τόσο και μόνο, το ελληνικό χρώμα, παρά την ψυχή την ελληνική. Γιατί ο μουσικός του Πρωτομάστορα προσπάθησε να μη σταματήσει μόνο στις μελωδίες του λαού, στα ελληνικά θέματα, παρά πριν από όλα να δημιουργήσει νέα θέματα δικά του και δικές του μελωδίες, ελληνικά, όμως, πάντοτε, και με χαρακτήρα ελληνικό.

Διάλεξε ο μουσικός την τραγωδία του Πρωτομάστορα, μια λεύτερη δημιουργία θεμελιωμένη πάνω σε γνώριμο δημοτικό θρύλο, γιατί πιστεύει πως ο θρύλος μονάχα, ο μύθος της αρχαίας τραγωδίας, καλοδέχεται και τη ζητάει μάλιστα, την επεξεργασία της μουσικής, τη μουσική ατμόσφαιρα. Σε τέτοια ατμόσφαιρα ίσα-ίσα ο κόσμος του θρύλου, ο φανταστικός, ζει πιο άνετα και πιο έντονα την παραμυθένια του ζωή…

Μανώλης Καλομοίρης, 1916 

Μ. Κάλλας και Χρ. Αθηναίος - Πρωτομάστορας 1944

Ιστορικό του έργου

Πρώτη από τις πέντε ολοκληρωμένες όπερες που έγραψε συνολικά ο Μανώλης Καλομοίρης, ο “Πρωτομάστορας”. Μουσική τραγωδία σε δύο μέρη κι ένα Ιντερμέδιο, είναι μελοποίηση στιχουργικής διασκευής της ομώνυμης τραγωδίας του Νίκου Καζαντζάκη. Η στιχουργική διασκευή που μελοποίησε ο συνθέτης ήταν των φίλων του ποιητών Μυρτιώτισσας, Νικολάου Ποριώτη και Γιώργου Στεφόπουλου. Ο “Πρωτομάστορας” έχει συντεθεί σε διάστημα δυόμισυ χρόνων, από τη Λαμπρή του 1913 ως τον Οχτώβρη του 1915. Μέρη του γράφτηκαν και δουλέφτηκαν στην Ελευσίνα και στην Κηφισιά. Ο συνθέτης τον ξαναδούλεψε το 1929 και το 1940 και έως το 1944 έκανε ορισμένες αλλαγές, τις περισσότερες στην ενορχήστρωση.

Η όπερα του Καλομοίρη πρωτοπαρουσιάστηκε Παρασκευή 11 Μαρτίου 1916 στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, από τον “Ελληνικό Μουσικό Θίασο” Απ. Κονταράτου, με ασφυκτικήν συρροήν κόσμου. Στην πρεμιέρα αρχιμουσικός ήταν ο συνθέτης, ενώ στις 23 Μαρτίου την μπαγκέτα πήρε στα χέρια της η γυναίκα του, Χαρίκλεια Καλομοίρη.

Γιώργος Λεωτσάκος, 1990 (από το ένθετο, συνοδευτικό του δίσκου).

Ο δίσκος του "Πρωτομάστορα". Μόσχα 1990

Από την ηχογράφηση στη Μόσχα

Η ηχογράφηση άρχισε στις 17 Απριλίου με την εισαγωγή. Όταν τελείωσε η εισαγωγή είπα στον Χατσατουριάν ότι είναι Αρμένιος αλλά η καρδιά του είναι ελληνική. Του άρεσε πολύ και απάντησε: «Δεν υπάρχει και μεγάλη απόσταση…».

Καθώς μπήκε, για πρώτη φορά, ορμητικά, η Χορωδία, με το «Σαράντα Μαστορόπουλα κι εξηνταδυό Μαστόροι…», βούρκωσαν τα μάτια μου. Πλάι μου καθότανε ο Γιώργος Πλουμπίδης που εδώ και δύο χρόνια, πρώτος είχε προτείνει την ηχογράφηση του Πρωτομάστορα στη Ραδιοφωνία της Μόσχας. «Χάρη», μου λέει, «έχω ανατριχιάσει…»

Γκαλίνα Αλεξέεβνα Πισαρένκο. Καλλιτέχνιδα του Λαού της Ρωσικής Δημοκρατίας, σολίστ του θεάτρου Στανισλάφσκι, καθηγήτρια στο Ωδείο της Μόσχας, με είκοσι δίσκους σε έναν από τους οποίους τη συνοδεύει, παρακαλώ, ο Σβιάτοσλαβ Ρίχτερ. Ο ρόλος της Σμαράγδας είναι ο μεγαλύτερος και δυσκολότερος σ’ αυτό το έργο και είναι κρίσιμος για το στήσιμο ολόκληρου του δράματος. Οι τεχνικές δυσκολίες είναι συντριπτικές. Αργότερα θα έλεγε (η Πισαρένκο) σε μια τηλεοπτική συνέντευξη:

- Έχω μολυνθεί… έχω αρρωστήσει μ’ αυτή την «καυτή» μουσική… Τι συνθέτης… Τι πάθος… Λυπάμαι που δεν τα γνώριζα νωρίτερα...

Την τελευταία ημέρα της ηχογράφησης, στις 23 Ιουνίου, χαιρέτησα την ορχήστρα λέγοντας: «Ξέρω πως αυτή είναι η καλύτερη ηχογράφηση όπερας του Καλομοίρη, που έγινε ποτέ. Ίσως είναι και η καλύτερη ηχογράφηση ελληνικού έργου που έγινε ποτέ. Θα κάνω ό,τι μπορώ να πάμε στην Ελλάδα μαζί…». Μου απάντησαν μ’ ένα θερμό χειροκρότημα.

Χάρης Πολιτόπουλος, 1990 (από ΤΑ ΝΕΑ, 21/7/1990)

Βίντεο: 3 Μουσικές από τον "Πρωτομάστορα"

1. Σαράντα μαστορόπουλα

    …πάνω σε ένα τραγούδι της Σκιάθου

2. Σαράντα μαστορόπουλα

    …πάνω σε ένα ηπειρώτικο τραγούδι

3. Η Εντοιχισμένη

    …μοιρολόι, κατάρα και ευχή

  Από τον "Πρωτομάστορα" του Καλομοίρη

Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ

Μουσική:

Μανώλης Καλομοίρης

Λιμπρέτο:

Μυρτιώτισσα, Ν. Ποριώτης, Γ. Στεφόπουλος,

από το έργο του Νίκου Καζαντζάκη

Κρατική Ορχήστρα Κινηματογραφίας της ΕΣΣΔ

Χορωδία Ραδιοτηλεόρασης της ΕΣΣΔ

Αρχιμουσικός:

Εμίν Χατσατουριάν

Σμαράγδα:

σοπράνο Γκαλίνα Πισαρένκο

Πρωτομάστορας:

τενόρος Αλεξέι Μαρτίνωφ

Επιμέλεια βίντεο:

Σπύρος Μαντάς

Εικόνες:

Vl. Moskov-Nelubov

Γ. Στούμπος

W. Turner

G. D. Beresford  

Γ. Μήτρακας