Një prej kartolinave më të hershme Shqiptare

KRISTAQ BALLI

NJË PREJ KARTOLINAVE MË TË HERSHME SHQIPTARE
“Inaugurimi i Urës në Dardhë, 1904”

Arikull i botuar ne Gazetën "KOHA JONE" dt. 14 Mars 2016, f.18-19

Άρθρο του Kristaq Balli στην αλβανική εφημερίδα “Koha Jonë” (φ. 14.3.2016), με αφορμή την εργασία μου «Στα εγκαίνια ενός γεφυριού - Δάρδα Κορυτσάς, 1904».

Ο αρθρογράφος, συντηρητής στο “Μουσείο Μεσαιωνικής Tέχνης” της Κορυτσάς, συγγραφέας, καθώς και ειδικός ερευνητής της φωτογραφίας, αναφέρεται στην ιστορία των καρτ-ποστάλ της Αλβανίας, στους σημαντικούς φωτογράφους της γενέτειράς του Δάρδας, στο ταξίδι μου στην τελευταία προς αναζήτηση του γεφυριού του Μύλου και φυσικά στην περίφημη κάρτα των εγκαινίων, την οποία θεωρεί, αν όχι την πρώτη, σίγουρα από τις παλαιότερες που κυκλοφόρησαν στη χώρα του. Ακόμη αποκαλύπτει τον φωτογράφο της, τον Περικλή Κατσαούνη (1880-1950), ο οποίος, έχοντας μαθητεύσει στην Οδησσό, δούλεψε κάμποσα χρόνια στη Δάρδα, για να μεταναστεύσει τελικά το 1910 στην Αμερική όπου άνοιξε δικό του στούντιο.

Βλέπε το άρθρο με κλικ ΕΔΩ

 

K

artolina përfaqëson në vetvete një format katërkëndësh (ose formë tjetër) letre të trashë, apo kartoni të hollë i prodhuuar për shkrimin e mesazheve relativisht të shkurtra e të shpejta dhe postimin pa zarf. Kartolina më e vjetër në botë konsiderohet ajo e dërguar shkrimtarit Theodore Hook (1788-1841) nga Fulham në Londër në vitin 1840 dhe është stampuar me një vulë të zezë me vlerë 1 peni. Në SHBA kartolina e parë komerciale u emetua më 1861 nga John P. Charton nga Filadelfia, i cili ia shiti të drejtat për printim Hymen Lipman-it (1817-1893). Këto ishin kartolina pa figura vizuale.

Kartolina e pare e Hymen Lipman-it.

Kartolina e parë e njohur me figurë nga njera anë u krijua në Francë më 1870 në Camp Conlie (një kamp trajnimi ushtarak në kohën e luftës Franko-Prusiane) nga Leon Besnardeau (1829-1914). Kartolina e tij kishte një vizatim litografik të printuar mbi të, që përmbante imazhe emblematike armësh dhe mbishkrimin “lufta e 1870. Camp Conlie. Suvenir i Mbrojtjes Kombëtare). Ushtria e Brittany”.

Gjatë dekadave të mëvonshme në Angli, Gjermani, Francë, Austri dhe shumë vende të tjera kartolinave iu dhanë impulse intensive aplikimi, të cilat çuan në “periudhën e artë” të kartolinave me figura nga mesi i viteve 1890. Në fillim të shek XX e më tej pjesa e prapme e kartolinave u dizenjua e ndarë në dy pjesë vertikale, ku në anën e majtë shkruhej teksti i mesazhit dhe në të djathtë adresa postare, ku kishte një vend të posaçëm për pullën apo/dhe vulën e zyrës postare. Gjysma e parë e shek XX shënon rritjen eksponenciale dhe popullarizimin e shkëmbimit të kartolinave të shumëllojta në të gjithë botën dhe përbën “periudhën e dytë të artë” të tyre.

Synimi i këtij shkrimi është sigurisht evidencimi i një prej kartolinave të para shqiptare (në mos e para), por gjithashtu edhe nevoja e çeljes së një dritareje bashkëbisedimi mbi këtë problem të palëvruar në vendin tonë sidomos nga koleksionistët dhe opinion kulturor, pasi edhe kartolinat shqiptare janë një pjesë e vyer e trashëgimisë historike, etnokulturore e artistike të kombit shqiptar dhe prej tyre mund të zhbirohen e zbulohen anë të ndryshme të realitetit, ngjarjeve, personazheve, tipareve natyrore, ekonomike e shoqërore të vendit tonë. Kjo fushë studimore kërkimi shkencor quhet deltiologji (deltiology) dhe përfshin koleksionimin dhe studimin në kontekstin e identifikimit të vendit dhe kohës së prodhimit të tyre, por edhe të subjektit e elementëve pamorë në to, pasi në të shumtën e herëve ato janë prodhuar në mënyrë të çrregullt dhe të decentralizuar.

Kartolina “Përurimi i Urës në Dardhë”, 1904

Kartolina për të cilën do të shprehim vlerësimet tona quhet “ Inaugurimi i Urës në Dardhë” dhe i takon vitit të hershëm për një shemër të tillë në Shqipëri - 1904.

Dardha, 18 km në Jug-lindje të Korçës, është krijuar, zhvilluar dhe mbetet historikisht si një fshat origjinal e autentik për disa prej tipareve të tij natyrore, klimaterike, urbano-arkitektonike, ekonomike, sociale, etnokulturore etj. I themeluar nga gjysma e shek. XVII në shpatin e pjerrët të një mali si amfiteatër, ai gjendej në mes të pyjeve të dendur të ahut e pishave, ujrave të shumtë burimorë e përrenjve malorë prej nga nis edhe lumi Devoll, limereve e kullotave me bar e lule (më thuaj një ngjyrë të të gjej një lule në Dardhë-thuhet aty) të përshtatshme për mbarështimin e bagëtive të imta, me një klimë të mrekullueshme malore të shëndetshme nga oksigjeni i bollshëm dhe bukuri të rrallë natyrore. Fillimisht si një vend i përshtatshëm për verimin e bagëtive e më tej si një përzgjedhje vendbanimi e bujtësve të disa fshatrave rrotull të shkatërruar nga pushtuesit otomanë e përfundimisht si një “fortesë” natyrore e fiseve të krishtera që tentonin t’i shmangeshin konvertimit në fenë islame dhe taksave të papërballueshme ndaj tyre, Dardha u shndrrua në një qendër të përhershme banimi e të krishterëve ortodoksë jo vetëm me popullsi nga vendet përreth, por edhe nga rajone të tjera të Shqipërisë. Fshati u rrit e evoluoi me ritme të shpejta e ekstensive, aq sa, jo vonë, resurset e saj natyrore për përballimin e jetës (toka e punueshme dhe ajo livadhore) nuk mjaftonin. Në këto kushte burrat filluan të ushtronin një profesion të ri, atë të prodhimit të lëndës drusore, profesion sëpatari e sharrëtari, i cili i bëri të njohur e të preferuar edhe në vise të tjera (“e pret si me sëpatën e dardharit!”). Kështu filloi migrimi sezonal dimëror i burrave drejt vendeve më të ngrohta me mjeshtërinë e tyre, së pari brenda territoreve jug-perëndimore shqiptare e më vonë jashtë tyre, në Greqi, Serbi, Bullgari, Turqi, Rumani, etj., ku ata e treguan veten aq të zot, sa e perfeksionuan profesionin e tyre me teknologji punishtesh më prodhimtare nëpërmjet energjisë së ujit. Në verë ata ktheheshin në Dardhë për të kryer punët e bujqësisë e blektorisë dhe njëheresh, me fitimet e kurbetit sezonal të përmirësonin kushtet e jetesës, të ndërtonin shtëpi të reja, të krijonin familje, në se ishin të pamartuar e për t’u bërë gati për shtegtimin e tyre të ri. Nga këndvështrimi komunitar e social, banorët e Dardhës ishin shumë të hapur e të prirur për t’u përshtatur e familjarizuar shpejt me njeri-tjetrin, të mësonin e të shkëmbenin përvojat, traditat, zakonet respektive, por mbi të gjitha ishin solidarë e plot harmoni humane. Aq sa edhe martesat bëheshin brenda fshatit midis fiseve të ndryshëm e, kështu, në një farë mënyre të gjitha familjet ishin të lidhur me valenca farefisnie, apo krushqie, që e bënte edhe më të afërt, më tolerant e më bashkekzistent jetesën e tyre në komunitet. Nga ana tjetër ky afinitet e solidaritet që i shtohej edhe prirjes së banorëve për të përparuar e përmirësuar kushtet e tyre të jetës, por edhe prurjeve kulturore e risive jetike nga emigrimi në vendet më të zhvilluara (sidomos gjatë emigracionit në SHBA që filloi në agun e shek XX) e bënin më të lehtë e më të qenësishëm organizimin kolektiv të banorëve në organizime e formacione shoqërish e vendimmarrjesh financiare të përbashkëta në përmirësimin e progresin e strukturave urbane të fshatit të tyre sipas disa rregullave e normave morale që ata i kishin të sanksionuara në kanunoret e disa shoqërive komunitare të krijuara në Dardhë, apo në emigracioin e që kishin si qëllim kryesor bamirësinë, zhvillimin dhe përparimin e jetës ekonomike e shoqërore të fshatit të tyre. 

Foto Dardha e Korçës, viti 1890.

Për këto arsye në fillim të shek. XX Dardha jo vetëm që ishte një nga fshatrat më të mëdhenj e më të njohur të Korçës (me rreth 450 shtëpi e mbi 1500 banorë), por ajo i përngjante më shumë një qyteze me jetë urbane, rrugët e saj ishin të shtruara me kalldrëm e të mbrojtura nga mure të lartë, kishte ujësjellës dhe shumë çezma e kroje kolektive, kanalizime, shtëpitë ishin thuajse të tipologjisë qytetare, ushtroheshin shumë zeje e profesione urbane, kishte dyqane, kafene, punishte prodhimi e shërbimi artizanal, kopshte dhe shkolla për vajza e djem ishin çelur e funksiononin qysh me 1768, ndonëse në gjuhën greke, ishin ndërtuar 3 kisha orthodokse (madje supozohet se këtu ka predikuar edhe Shën Kozmai), dhe banorët e saj bënin një jetë sociale, shpirtërore, zakonore e kulturore të përparuar për kohën. Festat fetare, pagane, piknikët e ballot argëtuese shprehnin nivelin e emancipimit social të komunitetit. Ky zhvilim specifik krijoi edhe disa fenomene etnokulturore që edhe sot mbeten si simbole të pashlyeshme të niveleve kombëtare, si Kostumi dardhar i grave, Vallja e kënduar e grave Dardhës, sëpata e dardharit, rakia prej kumbullash të egra etj. Gjatë kësaj kohe e në vijim (për më se 2 shekuj)

Kartolinë, Fshati Dardhë, Viti 1939

ushtronte aktivitetin e saj një plejadë prej 24 ikonografësh dardharë, kryesisht klerikë e midis të cilëve edhe gra, punimet e të cilëve të inkuadruara në atelienë dardhare shënojnë edhe përmbylljen e artit pasbizantin shqiptar në gjysmën e pare të shek. XX. Po ashtu një aradhë prej 12 fotografësh, më të vjetrit e të cilëve ( Papa Jani Zengo, Perikli Kaçauni, Thimi Raci, etj) konsiderohen si grupi i dytë i fotografëve më përfaqësues të Shqipërisë pas studios Marubi… Janë këta fotografë e të tjerë që i lanë Dardhës një pasuri e arkiv të vyer historik pamor mijra fotosh e negativash që, krahas të tjerash, do të evidenconin evolucionin e këtij fshati në të gjitha aspektet e jetës ekonomike e shoqërore të tij. Dhe një prej tyre, pra, “Përurimi i Urës së Dardhës”, 1904 do të kthehej në kartolinë menjëherë pas realizimit të saj.

Historia e kësaj kartoline nga më të hershmet në Shqipëri e ka zanafillën pikërisht në kontekstin e vitalitetit identitar e kreativ të dardharëve për të ndërtuar e zbukuruar vendbanimin e tyre dhe për ta bërë jetën edhe më komode. Përfund fshatit, në lindje të tij rridhte një përrua, i cili, sidomos gjatë stinëve të shirave e dëborës fryhej e bëhej pengesë për hyrje-daljet në fshat për banorët e Devollit të poshtëm që

Fotografi realizues Pero Kaçauni

bënin “pazarin” në Dardhë e sidomos për fëmijët e fshatrave që ndiqnin shkollën në këtë fshat. Kjo situatë e vështirë që të kujtonte shpesh skenën mitologjike të Shën Kristoforit, nxiti një prej emigrantëve dardharë në Rumani, Kristo Themeli Gajo (nga një familje e dalluar për aktivitetin e saj intelektual e tregtar në Greqi e Rumani) të merrte iniciativën për të kryer një gjest filantropik për fshatin e tij si bamirësí e dhuratë ndaj banorëve dhe gjithë udhëtarëve të zonës që frekuentonin Dardhën, pra të ndërtonte me shpenzimet e tij një urë guri që do të lehtësonte kryekëput kapërximin e lumit jo vetëm nga këmbësorët por edhe nga mjetet e transportit që kalonin aty. Në vitin 1903 ai pajtoi një mjeshtër urash dhe në ujdi me pleqësinë e fshatit, pas një viti ura u bë realitet. Pamja që shohim në foto jep disa të dhëna interesante mbi këtë subjekt festiv e solemn: fotoja është realizuar nga fotografi dardhar Perikli Kaçauni (1880-1950) që në atë kohë kishte ardhur nga Odesa, ku kishte mësuar profesionin e fotografit. Pra ishte vetëm 24 vjeç dhe deri në vitin 1910 ai punoi si fotograf në Dardhë duke i lënë asaj një arkiv të madh fotosh, midis të cilave edhe ato me pjesëmarrje masive të banorëve të Dardhës. Më 1910 ai emigroi në SHBA, ku hapi në Boston studion e tij fotografike “Perry Studio” e cila e definon atë si fotografin e parë shqiptar në SHBA. Nga pikpamja profesionale e estetike, duket se fotografi ka bërë një punë të gjatë parapërgatitore për ta studiuar e organizuar kompozimin, subjektin dhe atmosferën e saj sa më gjithëpërfshirëse, e ku të shfaqen me detaje të gjitha objektet, njerëzit dhe natyra në sfond. Natyrisht, objekti më i madh e kryesor që të bije në sy është ura si një alternativë transporti, por edhe figurativisht si një simbol lidhjeje, komunikimi e qytetërimi human. Duket që ura me një hark është ndërtuar me gurë drejtkëndorë të latuar dhe harku i saj është një qemer me gurë konikë preçizë që e dekorojnë atë dhe të lenë të kuptosh se kryemjeshtri i ndërtimit të saj ka qenë një specialist i përkryer në profesionin e tij, por jo nga Dardha. Në pjesën e sipërme të urës janë vendosur parapete mbrojtëse anësore guri. Midis qemerit dhe parapeteve në qendër është vendosur një pllakë mermeri a guri e murrosur, ku është gdhendur me shkrim në gjuhën greke dedikimi i dhuruesit të cilin do ta shpjegojmë më pas. Një kujdes të posaçëm kompozicional fotografi ka treguar në vendosjen e njerëzve që kanë ardhur aty për t’u inkuadruar në foto. Ata janë vendosur në mënyrë simetrike dhe që të mos pengojnë dukjen e gjthë elementëve të urës. Sipër urës, në qendër është bamirësi, Kristo Themeli, në të djathtë të tij dy klerikët Papa Naum Zengo dhe Papa Jani Zengo që, aso kohe, shërbenin në kishat e Dardhës, në të djathtë (me kapele) ndoshta kryemjeshtri dhe ngjitur me të punëtorët e tjerë. Majtas filantropit qëndrojnë anëtarë të pleqësisë dhe banorë të Dardhës. Një prej elementëve më domethënës të fotos është paraqitja masive e fëmijëve (janë mbi 100, çka tregon për popullsinë e madhe të Dardhës) të vendosur poshtë në të dy ledhet e përroit, të veshur me dollomá, që janë nxënës dhe fëmijë të kopshtit për të cilët kujdesen mësuesit e edukatorët e tyre të vendosur përbri. Një pjesë e fëmijëve mbajnë përpara trupit të tyre libra që i identifikon ata si nxënës të shkollës së Dardhës. Ndofta filantropi dhe fotografi e kanë dëshiruar këtë pjesëmarrje dhe masivitet të tillë me qëllim që momenti i fiksuar të marrë figurativisht idenë e përkatësisë dhe të shërbimit të urës këtij brezi të ri. Në të djathtë të urës duket ndërtesa e një mulliri (i Çomes) sipas të cilit mori emrin në fillim edhe ura, pra “Ura e Mullirit”. Nën harkun e urës, në sfond duket një urë primitive druri si dëshmi e situatës së mëparshme.

Kartrolinë nga Dardha, 1941.

Kjo foto paraqet, pra, momentin final të inaugurimit të një “vepre arti” rrugore, jo dhe aq të madhe, veçse shumë të rëndësishme historike, utilitare dhe simbolike për një fshat 112 vjet më parë. Por e veçanta më e këndshme e kësaj fotoje është fakti se ajo u shndërrua dhe qarkulloi si kartolinë e asaj kohe në Korçë, kur pak njiheshin e qarkullonin kartolinat në Shqipëri. Çelësin e printimit të saj si kartolinë e jep, veç të tjerash, edhe tregimi i një udhëtari grek që ka ardhur si vizitor në Dardhë në vitin 2004 (tamam 100 vjet pas ndërtimit të urës dhe realizimit të kësaj fotoje) dhe e ka sjellë me vete këtë kartolinë. Paraprakisht, duhet të them se sponsori i urës, Kristo Themeli Gajo e mori foton të printuar, ndoshta edhe negativin e saj në xham dhe e çoi në Rumani. Aty ai i bëri disa ndërhyrje, konkretisht duke shtuar mbi të shkrimin në greqisht ‘’ΔΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΘΕΜΕΛΗ ΓΑΪΩ ΕΝ ΔΑΡΔΑ 1904’’, domethënë ME SHPENZIMET E ZOTIT KRISTO THEMELI GAJO NË DARDHË 1904, që në të vërtetë ishte mbishkrimi i skalitur në pllakën përkushtuese në mes të urës, por që në foto nuk lexohej dot, si dhe një mbishkrim në gjuhën rumune “Suvenir de la Darda” (Maccedonia) - Kujtim nga Dardha (Maqedonia). Nga ana e prapme e fotos ai stampoi në rumanisht: “EDITURA: CHRISTES TH. GAIO, BUCURESCI (ROMANIA)”, pra “BOTIM: KRISTO TH. GAJO, BUKURESHT (RUMANIA)”, për ta konvertuar atë në kartolinë, e printoi të tillë nga të dy anët në një shtypshkronjë me një tirazh të arsyeshëm dhe dërgoi një sasi prej tyre në Korçë.

Por le t’i kthehemi sërish vizitorit grek me emrin Spiro... të vitit 2004, i cili shpalos disa detaje interesante për kartolinën në fjalë. “Shorti me nr. 1633 i ankandit të kartolinave të vjetra përshkruhej kështu: Përurimi i Urës prej Guri me Financim të Z. Kristo Themeli. Në Dardhë 1904… Fotografia rastisi të printohej në kartolinë dhe për shumë kohë qarkullonte në Korçë. Atje e gjeti, nëntë vjet më vonë dhe e bleu me një çmim shumë më të lartë se ai fillestari dhe e dërgoi me postë në vendin e tij, në Hanjia të Kretës një ushtar i Batalionit Grek që në atë kohë kishte çliruar (kupto: pushtuar K.B.) qytetin. Në pjesën e prapme të kartolinës lexohet “Sot, më datën 26/10/1913 erdha me Dhiomidhi(?) në Korçë, është një qytet i mirë por me borë dhe shumë i ftohtë… ” Nuk dimë më tej se si ka rënë në dorë të “koleksionistit” grek kjo kartolinë, apo për marrëdhëniet midis tij dhe familjes së ushtarit që ia ka dërguar këtë kartolinë familjes së tij më 1913.

Sidoqoftë vizitori grek Spiro, posedues i kartolinës, përshkruan udhëtimin e tij për në Dardhë nëpërmjet Boboshticës duke pasur udhërrëfyes Ardianin (Seferi - K.B.) një të ri nga Dardha, me të cilin kanë mbërritur në fshat e më pas tek ura, plot kureshtje, për ta vëzhguar atë dhe për ta përqasur me kartolinën. Aty kanë takuar një prej banorëve më të moshuar të Dardhës, Ilia Kere, i cili u ka shpjeguar gjithçka rreth urës, e cila ekzistonte po ashtu si para 100 vitesh. Vetëm pllakën e dedikimit e kishin hequr (gjatë viteve të regjimit komunist), parapetat gjithashtu ishin prishur dhe urën vetë e kishin zgjeruar nga ana veriore për të bërë të mundur kalimin e mjeteve të rënda. Mulliri nuk ekzistonte. Vizitori grek Spiro…i cili ishte pedagog universiteti në Athinë dhe merrej me studimin e urave të vjetra në Epirin e Veriut (Adrian Seferi, bisedë gojore me autorin e këtij shkrimi) ka bërë disa matje të lartësisë së saj mbi ujrat (2.1m), gjatësinë e kalimit (10.6m) dhe gjerësinë (pas zgjerimit të dytë – 3.9m) dhe i ka shkrepor foto urës. Ndërkaq mikpritësi, Ilo Kere i ka ftuar në shtëpinë e tij, ku kanë biseduar gjatë për Dardhën dhe komunitetin e saj, po ashtu edhe Adriani në shtëpinë e të cilit vizitori kujton se ka ngrënë mjaltë Morave e ka ndjerë mikpritje të ngrohtë…

Kartolinë, Kostumi Dardhar, 1937

Kjo ishte pak a shumë historia e një prej kartolinave fotografike më të vjetra të Dardhës, por edhe të Shqipërisë. Historia e botimit të kartolinave në Shqipëri vijon më tej me rritjen progresive të numurit dhe larmisë së tyre, me subjekte pamore të fotografive ekzotike të mjeshtrave fotografë si të dinastisë Marubi, Kristo Sulidhi, Kristaq Sotiri, etj. Sidoqoftë Dardha, për hir të veçorive të saj natyrore, klimaterike, ubano-arkitekturore, e sidomos për pasurinë etnokulturore e atraksionit të saj turistik mbeti një fokus i gjithhershëm për realizimin e kartolinave të bazuara në foto artistike. Në mënyrë të veçantë gjatë kohës së Mbretërisë Shqiptare të Ahmet Zogut (kur për Dardhën u botua edhe Albumi i parë turistik në Shqipëri, 1938), pushtimit fashist e nazist e, më vonë, pas viteve të çlirimit e deri sot në Dardhë janë realizuar dhjetra kartolina fotografike nga fotografë shqiptarë e të huaj që paraqitin peizazhe të natyrës së mrekullueshme në të gjitha stinët, kostumet, folkun, traditat, shtëpitë e rrugicat karakteristike e mbresëlënëse, midis të cilave kartolina e parë pararendëse “Inaugurimi i Urës në Dardhë” e vitit 1904 mbetet, veç të tjerash edhe një dokument autentik historik me të dhëna të mjaftueshme ilustrative, verbale e orale dëshmuese që konfirmon plotësisht editimin e saj si të tillë. Por që, gjithashtu, mëton të përcjellë mesazhin e një ftese miqësore e profesionale, që ashtu si edhe në fusha të tjera kulturore e artistike të mbetet edhe një impuls për gjurmime, kërkime, studime e botime më të specializuara në fushën e deltiologjisë.

Kristaq BALLI

klik   >>>   URA E DARDHËS (1904)