√ H Márta Sebestyén στο ΑΓΗ

 

H Márta Sebestyén στο ΑΓΗ

(τραγουδά ένα Ουγγρικό παράλληλο του "Γεφυριού της Άρτας")

Ε

ρευνώντας για τα πολλά και τόσο ενδιαφέροντα παράλληλα του “Γιοφυριού της Άρτας” ανά τη Βαλκανική, γνώρισα και μελέτησα αρκετά και την ουγγρική μπαλάντα την αποκαλούμενη “Kőműves Kelemen”, δηλαδή “Ο μαστορο-Κέλεμεν”. Μάλιστα στάθηκα τυχερός να ηχογραφήσω μια τέτοια παραλλαγή, ερμηνευμένη -καταπληκτικά- από τη μεγάλη Ουγγαρέζα τραγουδίστρια Márta Sebestyén.

Έβλεπα τυχαία στην τηλεόραση ένα ντοκιμαντέρ για τη μουσική και τα τραγούδια της Τρανσυλβανίας. Ζουν εκεί και δραστηριοποιούνται πολλοί Ούγγροι, μειονότητα τούτοι κατά τα άλλα στην περιοχή, από τότε -μετά τον πόλεμο- που η τελευταία καταχωρήθηκε στη Ρουμανία.  

Παρατηρούσα γοητευμένος τη Márta Sebestyén, να ταξιδεύει σε πόλεις και χωριά, να μαθαίνει παλιά τραγούδια και να καταγράφει όμορφες μουσικές.

Μετά την εκπομπή, χωρίς να το σκεφτώ ιδιαίτερα, έψαξα και βρήκα το προσωπικό της e-mail. Επικοινώνησα μαζί της, ρώτησα για τη συγκεκριμένη μπαλάντα, τον “Kőműves Kelemen”, και πήρα την απρόσμενη υπόσχεση πως την επόμενη φορά που θα επισκεπτόταν την Αθήνα θα συναντιόμαστε.

 

Η

Márta Sebestyén, η μεγαλύτερη τραγουδίστρια παραδοσιακής μουσικής στην Ουγγαρία και μία από τις καλύτερες στο είδος της στον κόσμο, γεννήθηκε στη Βουδαπέστη το 1957.

Με τη λαϊκή μουσική τής πατρίδας της άρχισε να ασχολείται -να συλλέγει τραγούδια και να τα αποδίδει- από πολύ μικρή. Μέχρι σήμερα, που είναι μέλος της Ακαδημίας τεχνών στη χώρα της, έχει ηχογραφήσει ένα μεγάλο αριθμό δίσκων που έχουν κυκλοφορήσει παντού, μέσα και έξω από την Ουγγαρία. Γιατί είναι αυτή που, με πολλές συναυλίες στα μεγαλύτερα θέατρα του εξωτερικού, έκανε γνωστή την Ουγγαρέζικη μουσική σε όλον τον κόσμο.

Οι διακρίσεις που της έχουν γίνει διεθνώς είναι και πολλές και σημαντικές. Μεταξύ των άλλων, έχει κερδίσει το βραβείο Grammy για το άλμπουμ “Boheme” συνεργαζόμενη με το γαλλικό γκρουπ Deep Forest (1996), ενώ ήταν η φωνή-ερμηνεύτρια στη μουσική που κέρδισε το Oscar για την ταινία “Ο Άγγλος ασθενής” (1997).

Ό

ταν ήρθε η Márta στην Ελλάδα, βρισκόμουν στη Μακρινίτσα, στο Πήλιο, ομιλητής σε ένα συνέδριο που είχε οργανώσει το εκεί Κέντρο Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ξαφνιάστηκα, όχι ευχάριστα βέβαια, μαθαίνοντας για την απρόσμενη άφιξή της στην Αθήνα. Χάρηκα όμως υπερβολικά, όταν με πληροφόρησε, τηλεφωνικά, πως ξεκινούσε για τη Μακρινίτσα…

Ο ερχομός της στο Πήλιο, η επίσκεψη και η συμμετοχή της στο συνέδριο της Μακρινίτσας, όπου μάλιστα και τραγούδησε, ήταν έκπληξη για όλους μας και προπαντός τιμή για μένα.

Γνώριζε φυσικά τον “Kőműves Kelemen” και, με απλότητα που με εξέπληξε, δέχτηκε να μου το τραγουδήσει σε μια από τις επόμενες μέρες, για να το ηχογραφήσω και μαγνητοσκοπήσω.

Δ

ώδεκα καλοί, με φήμη μαστόροι, μαζεύονται στη Ντέβα, αποφασισμένοι να φτιάξουν στο λόφο της ένα γερό κάστρο. Η αμοιβή τους, κάτι παραπάνω από καλή -ο καθένας τους θα κερδίσει ενάμισι καντάρι χρυσοασήμι - τους κάνει να αρχίσουν αμέσως τη δουλειά. Μα αλλιώς τα υπολόγιζαν και άλλα, παράξενα, συμβαίνουν. Ό,τι χτίζουν με κόπο την ημέρα, το βράδυ τούς σωριάζεται σε ερείπια. Ξαφνιάζονται, απορούν και συλλογίζονται τι πρέπει να κάνουν…

 Σκληρό, μα αποφασίζουν να θυσιάσουν μία από τις γυναίκες τους! Μόνο έτσι -το πιστεύουν- θα σταθεί το κάστρο! Όποια την επόμενη μέρα έρθει επάνω στον άντρα  της, πρώτα θα την κάψουν και ύστερα θα ρίξουν τη στάχτη της μέσα στον ασβέστη.  Θα αλλάξουν όλα τότε και θα μπορέσουν, στέρεα πια, να συνεχίσουν το χτίσιμο. …

Μια αρχόντισσα, όμορφη γυναίκα, φωνάζει ανυπόμονη τον υπηρέτη της να ζεύξει στην άμαξα τα άλογα και γρήγορα να την πάει στον άντρα της, ψηλά στη Ντέβα. Ο υπηρέτης δεν συμφωνεί, της λέει να μείνουν σπίτι, γιατί και ο καιρός είναι άσχημος και έχει δει σημαδιακό, κακό όνειρο για το παιδί της. Εκείνη επιμένει -τον κατηγορεί πως νοιάζεται πιότερο για την άμαξα και τα άλογα- και τον διατάζει να εκτελέσει αμέσως την εντολή της. Ξεκινούν λοιπόν και, σε λίγο, όπου να ’ναι, πλησιάζουν στο κάστρο που οι μαστόροι δεν μπορούν να στεργιώσουν…

Από ψηλά, ο πρωτομάστορας, ο μάστρο-Κέλεμεν, αντικρίζει κι αναγνωρίζει την άμαξα, τον υπηρέτη και τη γυναίκα. Θολώνει το μυαλό του, γιατί -αλίμονο-. είναι η δικιά του η κυρά που ανεβαίνει στη δουλειά τους, φτάνει στο γιαπί. Με αγωνίααρχίζει να προσεύχεται στο Θεό: ας χάσουν το δρόμο, ας τσακίσουν τα άλογα το πόδι τους, ας σπάσει κάποια ρόδα της άμαξας, ας πέσει ένα αστροπελέκι στη διάβα τους να φοβηθούν και να γυρίσουν σπίτι. Τίποτα δεν συμβαίνει και σε λίγο φτάνουν στην κορφή… 

Η γυναίκα χαιρετά όλους τους μαστόρους, μα, αντί για απάντηση, ακούει τον άντρα της να της ανακοινώνει το τραγικό για αυτή νέο -μόνο έτσι θα σταθεί το κάστρο και θα πάρουν την πλούσια αμοιβή, της λέει κυνικά. Αυτή αντιδρά αποκαλώντας τους δολοφόνους και ζητά λίγο χρόνο για να αποχαιρετήσει τις φιλενάδες της, να δει και το μικρό παιδί της. Κάνει να γυρίσει στο σπίτι, μα όλοι οι μαστόροι, με βία, την αρπάζουν, τη δένουν και πάνε να την κάψουν..!

Το βράδυ ο μαστρο-Κέλεμεν μάταια προσπαθεί να παρηγορήσει το μικρό παιδί που συνεχώς αναζητά τη μητέρα του. Στο τέλος αναγκάζεται να του πει την τραγική αλήθεια…

Μόλις ακούει αυτό, φωνάζοντας, συνεχώς τσιρίζοντας, ανεβαίνει ψηλά στη Ντέβα και παρακαλάει τη μητέρα του να του μιλήσει…

- Μάνα, γλυκιά μανούλα μου, λέξη σου μία να ’χω…

Αλλά…

- Να σου μιλήσω δε μπορώ, με σφίγγει γιε μου η πέτρα,

κάτω με χτίσανε βαθιά, βαρύναν τα πελέκια…

Αμέσως ύστερα, ραγίζει η καρδιά τής μάνας, ανοίγει η μαύρη πέτρα και το παιδί γλιστράει στο σκοτάδι…

Η Ντέβα είναι πόλη της Ρουμανίας, βόρεια, στην περιοχή της Τρανσυλβανίας. Παλιότερα βέβαια, όπως είπαμε, συμπεριλαμβανόταν στη μεγάλη Αυστροουγγαρία. Έτσι δικαιολογούνται οι εμφανείς, σε όλες τις εκφάνσεις τής καθημερινής ζωής, επιδράσεις της μαγυάρικης κουλτούρας -οι κοινότητες εδώ των Ούγγρων είναι πολυπληθείς.

Η πόλη, στην καρδιά του αρχαίου δακικού βασιλείου, πήρε την ονομασία της απ’ την παμπάλαιη -δακική- λέξη “dava” που σημαίνει ύψωμα. Και πραγματικά, στους πρόποδες ενός χαμηλού λόφου, περίπου 200 μ., στέκει ακόμη μέχρι σήμερα.

Το συγκεκριμένο ύψωμα, εξαιρετική θέση πάνω απ’ την κοιλάδα του ποταμού Μούρες, υπήρξε πάντοτε παρατηρητήριο και στρατηγική βάση. Οχυρώθηκε από τη δακική ακόμη εποχή, ενισχύθηκε στα χρόνια των Ρωμαίων, ενώ αργότερα, τον 13^ο αιώνα, απέκτησε και ισχυρό κάστρο. Το τελευταίο χρησιμοποιήθηκε το 1784 από τους Χόρια, Κλόσκα και Κρίσαν στη εξέγερσή τους κατά των τοπικών φεουδαρχών. Στις μέρες μας έφτασε με αρκετές φθορές, εξ αιτίας δυνατής έκρηξης που συνέβη κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα.

Σ

το συγκεκριμένο κάστρο, της Ντέβα (Déva várát), αναφέρονται όλες οι ουγγρικές παραλλαγές της μπαλάντας που εξιστορεί τον εντοιχισμό της γυναίκας τού μαστορο-Κέλεμεν -έχουν καταγραφεί εκατοντάδες στην Τρανσυλβανία. Να ειπωθεί πως καθεμιά τους αποτελείται από εξασύλλαβους τροχαϊκούς στίχους, κατά κανόνα ομοιοκατάληκτους.

Η Márta Sebestyén μού τραγούδησε -Οκτώβριο του 2009 στην Αθήνα- δύο παραλλαγές. Αυτή που θα παρακολουθήσουμε στη συνέχεια, με 40 στίχους, προέρχεται από το χωριό Visa (ουγγρ. Mezőség).

Την ευχαριστώ θερμά.

Σπύρος Μαντάς

♫♪  ♫

 

ΒΙΝΤΕΟ: “Kőműves Kelemen”

Összetanakodott tizenkét kőműves,

    Σμίξαν, συμφωνήσαν δώδεκα μαστόροι,

az tizenharmadik Kelemen kőműves.

     δεκατρείς -με πρώτο Κέλεμεν- είν’ όλοι.

Magas Déva várát hogy felépítenék,

    Κάστρο ’κει στου Ντέβα, κάστρο θεμελιώνουν,

félvéka ezűstért, félvéka aranyért.

    χούφτες το ασήμι, μάλαμα να λιώνουν.

Amit reggel raktak, az délre leomlott,

    Χάραμα το ’χτίζαν, γιόμα γκρεμιζόταν,

amit délbe raktak, estére leomlott.

    γιόμα που το ’χτίζαν, νύχτα που χανόταν.

Összetanakodik tizenkét kőműves:

    Σμίξαν, συμφωνήσαν δώδεκα μαστόροι:

falat megállitni hogy lesz lehetséges.

    πώς να χτίσουν κάστρο, πως για να τελειώνει.

Kinek felesége hamarább jön ide,

    Όποιου πρώτη φτάσει, η γυναίκα έρθει,

annak gyenge hamvát keverjűk a mészbe.

    καίμε και τη στάχτη μέσα στον ασβέστη.

- Kocsisom, kocsisom, fogd bé a hat lovam,

    - Τ’ άλογα, τ’ άλογα, καροτσέρη ζεύξε,

én uramhoz menni lenne akaratom.

    προσταγή τ’ αφέντη, έλα πάμε, τρέξε.

- Jó napot, jó napot, tizenkét kőműves,

    - Γειά σας, όλωνών σας, δώδεκα μαστόροι,

az tizenharmadik Kelemen kőműves.

     δεκατρείς -με πρώτο Κέλεμεν- είν’ όλοι.   

Istenem, Istenem, mi lehet az oka,

    - Θέ’ μου, Θέ’ μου, κύρη, μα τι έχει γίνει,

kétszer is kőszőntem, senki se fogadta.

    λέω γεια, καλέ μου, ούτε ένας κρένει.

- Tizenkét kőműves azt a tőrvényt tette:

    - Δώδεκα μαστόροι συμφωνήσαν κι είπαν:

kinek felesége hamarább jőn ide,

    όποιου πρώτη φτάσει, η γυναίκα έρθει,

a fejét levágjuk, tűzzel megégessűk,

    κόβουμε κεφάλι, καίμε ως το βράδυ,

a szép fehér hamvát a mészbe keverjűk.

    ρίχνουμε τη στάχτη άσπρη στον ασβέστη.

A szép fehér hamvát a mészbe keverjűk,

    Ρίχνουμε τη στάχτη άσπρη στον ασβέστη,

magos Déva várát azzal felépítsűk.

    κάστρο ’κει στου Ντέβα τότε θε’ να αντέξει.

- Hát a kicsi fiam, vajon mi lesz vele?

    - Το μικρό παιδί μου τύχη ποια θα έχει;

hát a kicsi fiam, vajon mi lesz vele?

    το μικρό παιδί μου τύχη ποια θα έχει;

- Lesznek jó asszonyok, akik megszoptassák,

    - Θα βρεθούν γυναίκες για να το θηλάσουν,

lesznek jó leányok, akik elringassák.

    θα βρεθούν κοπέλες να το καλοπιάσουν.

Azzal meg is fogták, nyakát ketté vágták,

    Πήγανε την πιάσαν, πήγαν και τη σφάξαν,

azzal meg is fogták, nyakát ketté vágták.

    πήγανε την πιάσαν, πήγαν και τη σφάξαν.

Nyakát ketté vágták, tűzzel megégetik,

    Το κεφάλι κόψαν, την εκάψαν όλη,

az ö gyenge hamvát mész közé keverik.

    ρίξανε τη στάχτη στον ασβέστη σκόνη.

Az ö gyenge hamvát mész közé keverik,

    Ρίξανε τη στάχτη στον ασβέστη σκόνη,

magas Déva várát azzal felépítik.

    κάστρο ’κει στου Ντέβα στέκει πια ψηλώνει.

Elindula haza tizenkét kőműves,

    Σπίτι τους γυρίζουν δώδεκα μαστόροι,

az tizenharmadik Kelemen kőműves.

    δεκατρείς -με πρώτο Κέλεμεν- είν’ όλοι.

- Apám, édesapám, hol van édesanyám?

    - Πες πατέρα πές μου, η μητέρα φτάνει;

- Elmaradt messzire, haza jön estére!

    - Ξέμεινε πιο πίσω, θα ’ρθει ως το βράδυ!

Ătkozott legyen hát magas Déva vára,

    Πέτρα να μη μείνει όρθια ’κει στου Ντέβα,

még a nap se sűssön fényesen reája,

    ήλιο να μην έχει, ήλιο την ημέρα,

elvesztettem érte kedves feleségem,

    πάει η καλή μου, η γυναίκα πάει,

árván maradt érte a kicsi gyermekem!

    ορφανός ο γιος μου δίχως της το χάδι!